«Κι έτσι το δημόσιο κακό έρχεται πια του καθενός την πόρτα να κτυπήσει. Να το κρατήσουν της αυλής οι ξώπορτες δεν έχουν την όρεξη. Πηδά πάνω απ’ τη μάντρα την ψηλή, κι έτσι κι αλλιώς σε βρίσκει, ακόμα κι αν φεύγοντας χώθηκες στο βαθύτερο μέρος του σπιτιού σου». (Σόλων 594 π.Χ.)
Η εμφάνιση του Κορωνοϊού- Covid 19, η εξάπλωση του και η εξέλιξη της ασθένειας σε πανδημία από το Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας έφερε την παγκόσμια κοινότητα σε μια μεγάλη και πρωτόγνωρη κατάσταση, σε μια μεγάλη κρίση. Στη δίνη στην οποία βρισκόμαστε τα βλέμματα όλων έχουν στραφεί, ορθά, στην αντιμετώπιση και στην μη εξάπλωση της νόσου μέσα από μια σειρά μέτρων, Το γεγονός ότι οι Αρχές ενημερώνουν καθημερινά, προσαρμόζουν τα μέτρα ανάλογα με τις δεδομένα που έχουν, δημιουργούν το πλαίσιο για να υποστηριχθεί και να αντέξει η ελληνική κοινωνία αυτή τη μεγάλη κρίση δεν σημαίνει ότι οι πολίτες πρέπει να μείνουν παθητικοί ή να περιμένουν να σωθούν «μαγικά» αψηφώντας πολύ συχνά και τις οδηγίες.
Ως ειδικοί ψυχικής υγείας οφείλουμε να είμαστε σε εγρήγορση, να προβλέψουμε και να βοηθήσουμε ώστε να μειωθούν οι συνέπειες που έχει το φαινόμενο στον ψυχισμό τόσο των παιδιών όσο και των ενηλίκων.
Στο κείμενο αυτό δε θα θελήσω να δώσω οδηγίες ή να κάνω καταγραφή των συνεπειών σε ψυχολογικό επίπεδο. Θεωρώ πολύ σημαντικό να αναρωτηθούμε τι σημαίνει για τον σύγχρονο άνθρωπο η νέα αυτή κρίση, η εμφάνιση του κορωνοϊου covid-19 μέσα από την οπτική της υπαρξιακής συστεμικής προσεγγισης. Ποιες είναι οι συνέπειες στην ψυχοσύνθεση του και ποιες είναι οι συνέπειες που έχει ή μπορεί να έχει στις σχέσεις του με την οικογένεια του, το επαγγελματικό και κοινωνικό περιβάλλον;
Όπως έχει φανεί όμως από την ιστορία του ανθρώπινου είδους κάθε κρίση αποτελεί και μια ευκαιρία όπου οι αξίες δοκιμάζονται. Η περίοδος η οποία διανύουμε και θα διανύσουμε θα είναι δύσκολη για όλους, καθώς έχουμε να διαχειριστούμε την αγωνία, το άγχος, την ανασφάλεια, την αμάθεια ή την ημιμάθεια, το φόβο αλλά και την απώλεια. Παράλληλα όμως για να μπορέσουμε να αντιμετωπίσουμε την νέα αυτή κατάσταση οφείλουμε να επενδύσουμε σε αξίες , και να και να εξετάσουμε τα νέα χαρακτηριστικά που ενεργοποιούνται εξαιτίας αυτής της αντιξοότητας; Ο άνθρωπος έχει κληθεί πολλές φορές στην ιστορία του να δώσει απάντηση σε κρίσεις και τα έχει καταφέρει.
Σύμφωνα με την υπαρξιακή συστημική προσέγγιση το άτομο παύει να είναι μόνο τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του και οι αντιδράσεις του και αντιμετωπίζεται ως «βιοψυχοκοινωνικό σύστημα που αποτελεί μέρος πολλαπλών συστημάτων: της οικογένειας, της ομάδας, των κοινωνικών δικτύων και η οποία συμπεριφορά του μελετάται σε αυτά τα πλαίσια ως αλληλεπίδραση και αλληλοσυσχέτιση. Παράλληλα η υπαρξιακή θεώρηση επιτρέπει στο άτομο να αναδείξει τα δυναμικά του και να πάρει το ίδιο την ευθύνη του εαυτού του και να επαναπροσδιορίσει τις σχέσεις του με όρους ασφάλειας και σεβασμού.
Τι σημαίνει ΚΡΙΣΗ;
Η ελληνική ετυμολογία της έννοιας «κρίση» αναφέρεται στη ρίζα κρίν(j)ω δηλαδή «κόβω» «χωρίζω» και αργότερα «κοσκινίζω» και μεταφορικά «ζυγίζω προσεκτικά μιαν απόφαση» Η λέξη «κρίση» («περνάω κρίση») σημαίνει «δεν είμαι βέβαιος», «χάνω την εμπιστοσύνη μου στον εαυτό μου»(Λεξικό Μπαμπινιώτη, 1998).
Στα λεξικά της Ελληνικής γλώσσας η Κρίση αναφέρεται ως η ξαφνική και βίαιη επιδείνωση μιας χρόνιας συνήθως πάθησης ή απλώς η απότομη και οξεία εμφάνιση συμπτωμάτων σε ένα έως τότε υγιές άτομο. Η οξεία εκδήλωση ενός συναισθήματος, μίας ψυχικής διάθεσης, ενός τρόπου σκέψης /νευρική – μελαγχολίας –θυμού – γέλιου. Η κορύφωση μιας δύσκολης εξελικτικής πορείας με επιδείνωση όλων των αρνητικών φαινομένων, από το ξεπέρασμα της οποίας εξαρτάται η επιστροφή στη φυσιολογική κατάσταση /πολιτική, κυβερνητική / θεσμών / οικονομική. Εσωτερικοί προβληματισμοί, αγωνιώδη ερωτήματα ανθρώπου που επιζητεί τον επαναπροσδιορισμό του και την επανατοποθέτησή του ως οντότητας κυρίως όσον αφορά τον ίδιο ή και τους άλλους.
Θα μπορούσαμε λοιπόν να πούμε πώς με τον όρο κρίση αναφερόμαστε σε μία οξεία κατάσταση, στην οποία αλλάζουν -σε σύντομο χρονικό διάστημα- τα έως εκείνη τη στιγμή δεδομένα, όπου ο έλεγχος είναι περιορισμένος και οι συμμετέχοντες σε αυτήν καλούνται σε σύντομο χρονικό διάστημα να αλλάξουν, να τροποποιήσουν τη συμπεριφορά τους. Κατά τη διάρκειά της και αμέσως μετά οι συμμετέχοντες έχουν την ευκαιρία για μία αλλαγή. Η αλλαγή αυτή εξαρτάται – όπως μάλλον κάθε αλλαγή – από τις αποφάσεις, τις συμπεριφορές, τις πράξεις και την αλληλεπίδραση πολλών παραγόντων.
Η άλλη μεγάλη κατηγορία χρήσης του όρου είναι ως αξιολόγηση και διατύπωση άποψης για κάτι. Ίσως η κρίση ως κριτική, ως αξιολόγηση να εμπεριέχεται στην κρίση ως ξαφνική αλλαγή. Σε κάθε κρίση, κάτι κρίνεται… θα επικαλεστώ την εμπειρία μου ως ψυχοθεραπεύτρια : στη θεραπεία λέμε συχνά ότι : «μία κρίση είναι μία ευκαιρία για να δει το ζευγάρι αν αντέχει την κρίση…», αν μπορεί να υπάρξει και μετά…αν μπορεί να ζει και να περνά κρίσεις … αν μπορεί να μάθει από αυτές ώστε οι επόμενες –αναπόφευκτες- κρίσεις να αντιμετωπίζονται με τρόπο που να δημιουργούν τις προϋποθέσεις για ένα δημιουργικότερο και πιο λειτουργικό μέλλον… αν τα θεμέλιά του αντέχουν…»
Η κρίση ουσιαστικά γεννιέται από το δεδομένο της ανθρώπινης ύπαρξης. Το άτομο από τη στιγμή της γέννησης του, περνάει από την απόλυτη αίσθηση ζεστασιάς και ασφάλειας στον παγωμένο κόσμο ενός νοσοκομείου. Σήμερα μπορούμε να καταλάβουμε τι συμβαίνει αν συνδέσουμε αυτό που συμβαίνει σε μας με ότι συμβαίνει έξω από εμάς, στην ευρύτερη κοινωνία. Σε κάθε περίπτωση το «τι συμβαίνει έξω από εμάς» δεν μπορεί να αγνοηθεί για την κατανόηση του «τι συμβαίνει με εμάς» ειδικά όταν απειλείται η υγεία μας, η εργασία μας, οι σχέσεις μας με τους άλλους.
Συνέπειες στον ψυχισμό του ανθρώπου
Η εμφάνιση μιας άγνωστης ασθένειας, για την οποία δεν έχει βρεθεί ακόμη θεραπεία, η εξάπλωση της, οι απώλειες των ανθρωπίνων ζωών, τα περιοριστικά μέτρα για την προστασία μας, δημιουργούν πρωτόγνωρες συνθήκες .Ο άνθρωπος καλείται να προσαρμοστεί για να επιβιώσει, αγωνιά για τη ζωή τη δική του και των οικείων του, δυσκολεύεται να ζήσει το μέλλον, η αυριανή μέρα είναι αβέβαια καθώς ο αριθμός των ασθενών καθημερινά μεγαλώνει. Κανείς δεν γνωρίζει τι πρόκειται να συμβεί, να ξέρει τι να κάνει ή πώς να σκεφθεί για αυτά που συμβαίνουν ή για εκείνα που πρόκειται να συμβούν. Η αγωνία και η ανασφάλεια της αυριανής μέρας κατακλύζει ακόμη και τις πιο ψύχραιμες φωνές. . Η κρίση που βιώνουμε σήμερα αρχικά στην υγεία και στη συνέχεια και στην οικονομία αγγίζει την ανθρώπινη ύπαρξη ως όλο. Αναστέλλει τις βεβαιότητες, διακόπτει τους νοηματικούς αυτοματισμούς, τις αξίες, τα γνώριμα, μετατοπίζει τις σημασίες, αποπροσανατολίζει και πολύ συχνά τρομοκρατεί. Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας αναφέρει πως το επόμενο διάστημα ακόμη και άτομα που μέχρι σήμερα δεν είχαν αναπτύξει ψυχοπαθολογία θα αναπτύξουν νόσους που σχετίζονται με το stress.
Η αντίδραση των ανθρώπων σε καταστάσεις κρίσης σύμφωνα με τον Ρ. Παπαδόπουλο μπορεί να έχει 3 διαφορετικές εκφάνσεις
Η πρώτη είναι παρορμητική, αντανακλαστική αντίδραση. Είναι η πόλωση της σκέψης, είναι η ανάδειξη μιας ευαλωτότητας που οδηγεί στο «χαθήκαμε» «δεν υπάρχει μέλλον», απέναντι στην διατήρηση της ψυχραιμίας και στην κατανόηση του φαινομένου, στην ανθεκτικότητα που αναδεικνύεται ύστερα από κάθε τραυματικό γεγονός.
Η δεύτερη αντίδραση είναι η υπερεκέντρωση σε μονομερείς θέσεις και κυρίως αυτής της ταύτισης του εαυτού με το θύμα ακόμη και αν δεν υπάρχει ορατός κίνδυνος, γεγονός που οδηγεί στην απώλεια της ευελιξίας και της διαλλακτικότητας. Τα άτομα που θυματοποιούνται διαμορφώνουν μία ατμόσφαιρα ανημποριάς και παθητικοποίησης με αποτέλεσμα το φόβο, τη λύπη, το θυμό, και τις παγιωμένες αρνητικές ταμπέλες «είμαι άχρηστος/η».
Η τρίτη αντίδραση αφορά στην υπεραπλούστευση της σκέψης και των αντιλήψεων, στη μη δυνατότητα να σκεφτεί κανείς ολοκληρωμένα, συστεμικά. Αναφέρομαι στην απειλή που προβάλλει έντονα σε αυτή την κρίση και η οποία περιγράφεται από την κα Τσαλίκογλου ως «το πάγωμα της σκέψης, η άμβλυνση του συναισθήματος, η αδυναμία στοχασμού και επαναστοχασμού πάνω στην απώλεια. Η νέκρωση αλλιώς».
Θα μπορούσε κανείς να πει πως «εδώ ο κόσμος χάνεται υπάρχει λόγος να αναφερόμαστε θεωρητικά στην κρίση»;
Η απάντηση είναι μια και είναι το ΝΑΙ γιατί οφείλουμε τόσο στον εαυτό μας όσο και στους συνανθρώπους μας όχι απλά να επιβιώσουμε αλλά να είμαστε έτοιμοι και δυνατοί και για την επόμενη μέρα. Το ερώτημα που ο καθένας έχει να απαντήσει, για να μπορεί να αναλάβει την προσωπική ευθύνη, για την οποία γίνεται τόσος λόγος της τελευταίες μέρες, είναι διττό:
- «πως μπορώ να είμαι καλά μέσα σε όλα αυτά που συμβαίνουν»
- «ποιο είναι το τίμημα για να μπορώ να συνεχίσω να υπάρχω».
Αναπτύσσοντας ανθεκτικότητα στην κρίση
Η ιστορία μας διδάσκει πως ο άνθρωπος καταφέρνει ακόμη και στις πιο ακραίες συνθήκες να υπερβαίνει τη μοίρα του, να νικάει τις συνθήκες και αν επιβιώνει. (Cyrulnik, B, 2008) Η κρίση, το τραύμα που καλείται ο καθένας να αντιμετωπίσει (οι 2 λέξεις έχουν κοινή ρίζα : Τιτρώσκω= τείρω (tero) που σημαίνει «κόβω βαθιά» αλλά και «χωρίζω βίαια») γίνεται η ευκαιρία για ίαση, για μεγάλωμα, για ωρίμανση. Μέσα από τις αντιξοότητες αναδεικνύεται η ικανότητα του ατόμου να αντεπεξέρχεται στις δυσκολίες, στις κρίσεις. Η διεργασία, η ικανότητα, το αποτέλεσμα της επιτυχούς προσαρμογής παρά τις αντιξοότητες ή τους απειλητικούς παράγοντες ή συνθήκες που απειλούν την ψυχική ισορροπία του ατόμου (Garmezy, 1993) ονομάζεται ΑΝΘΕΚΤΙΚΟΤΗΤΑ. Με άλλα λόγια ανθεκτικότητα είναι ικανότητα να ξεπερνάει κάποιος τις δυσκολίες, να διατηρεί την επάρκειά του παρά τις αντιξοότητες, να «αναρρώνει», να συνέρχεται από το τραύμα, να δίνει νέο νόημα στην ύπαρξη του, ακόμη και αναθεωρώντας δεδομένα και αξίες που μέχρι τότε θεωρούσε αναντικατάστατα.
Είναι πολύ σημαντικό να γνωρίζει κανείς ποιες είναι οι θετικές του ιδιότητες που δεν χάθηκαν, ποιες είναι οι νέες δυνάμεις που ενεργοποιούνται από τις καινούριες εμπειρίες. Ο τρόπος που ο καθένας βιώνει την κρίση είναι που δημιουργεί το τραύμα και όχι αυτή καθ΄ αυτή η κρίση. Όταν το άτομο καταφέρει να βγει από το φαύλο κύκλο της θυματοποίησης και αναλάβει την ευθύνη του εαυτού του, όταν δεν κυριευτεί από την περιρρέουσα μιζέρια αλλά εμπιστευτεί τις δικές του αξίες και την προσωπική του διαδρομή, όταν δεν μείνει στη ματαίωση αλλά βρίσκει τρόπους να χαίρεται και να ελπίζει, κάνοντας τη δική του υπέρβαση. (Ρ. Παπαδόπουλος, 2011)
Η ανθεκτικότητα βέβαια δεν βασίζεται μόνο στις ικανότητες του άτομου αλλά και στην αλληλεξάρτηση του ατόμου με το περιβάλλον του, στις σχέσεις που έχει αναπτύξει, στον τρόπο με τον οποίο έχει σχετισθεί και σχετίζεται με τους σημαντικούς άλλους στη ζωή του. Το περιβάλλον είναι αυτό που εξασφαλίζει την ισορροπία, επηρεάζει την ανάπτυξη του μυαλού μας που επηρεάζει την συμπεριφορά μας και που με τη σειρά επηρεάζει το περιβάλλον. (r. Παπαδόπουλος 2011).
Στο σήμερα ο καθένας μας έχει να αναρωτηθεί ποιες δεξιότητες, ποιες αξίες, ποια δυναμικά, ποιες σχέσεις έχει να αναπτύξει και να αξιοποιήσει όχι για να επιβιώσει αλλά για να αντεπεξέλθει πιο λειτουργικός, πιο δημιουργικός, πιο ανθρώπινος. Πως θα μάθει να εκφράζεται, να μοιράζεται, να δημιουργεί δεσμούς και σχέσεις εγγύτητας που θα προσφέρουν ασφάλεια και συνέχεια απέναντι στην αβεβαιότητα και το ανοίκειο. Πως θα απαντήσει ακόμη και σε βασικά υπαρξιακά ερωτήματα όπως είναι η μοναχικότητα, η απώλεια, η απουσία νοήματος στη ζωή, ο θάνατος.
Στη γενικευμένη αυτή αβεβαιότητα που βιώνουμε σήμερα, η οικογένεια όπως και η ομάδα και τα κοινωνικά δίκτυα, αποτελούν εκείνα τα ενδιάμεσα συστήματα, που παρεμβάλλονται ανάμεσα στο άτομο και το γεγονός της κρίσης, λειτουργούν ως ένα μεταβατικό πλαίσιο που απορροφά τους κραδασμούς, την αμφιβολία, την αγωνία, την τοξικότητα και λειτουργούν ως μεμβράνη, ως φίλτρο(Γουρνάς 2011).
Αντί επιλόγου
Όπως ανέφερε και στο διάγγελμά του ο Πρωθυπουργός Κυριάκος Μητσοτάκης «έρχονται δύσκολες μέρες». Ο καθένας μας έχει να αναζητήσει τις αξίες, τα πιστεύω, τις κρυμμένες δυνατότητες, αλλά και τις πηγές στήριξης ανατρέχοντας σε προηγούμενες κρίσεις όπου τα έχει καταφέρει, να αναλάβει την προσωπική του ευθύνη να υπακούσει και να προσαρμοστεί στις οδηγίες όχι γιατί πρέπει αλλά γιατί αναλαμβάνω τηνν ευθύνη του εαυτού μου σημαίνει είμαι ελεύθερος και δυνατός, είναι ο μοναδικός τρόπος να φροντίζει τον εαυτό του και τον συνάνθρωπο. Ας μην ξεχάσει κανείς αυτές τις ώρες, αυτές τις μέρες, τις αξίες της αλληλεγγύης, του σεβασμού, του ανθρωπισμού, της δέσμευσης, της δημιουργικότητας.
Το να μείνει κανείς σπίτι, αυτές΄τις δύσκολες ώρες , να περιορίσει τις μετακινήσεις και τις εξόδους, να αλλάξει κάποιες συνήθειες δε σημαίνει αλλοτρίωση ή ότι χάνει τους δεσμούς ή ότι μειώνεται η κοινωνικότητα του. Σίγουρα ανατρέπονται ή και θα ανατραπούν στο μέλλον πολλά δεδομένα. O πόνος μέσα στην κρίση είναι κοινός σε όλους τους ανθρώπους, αλλά ο τρόπος που τον βιώνουν είναι μοναδικός (Γουρνάς, 2012). Η έκφραση του και η συναισθηματική του διαχείριση εξαρτώνται από τα στηρίγματα της ανθεκτικότητας που προσφέρει το κοινωνικό και το πολιτισμικό περιβάλλον (Cyrulink, 2010).
Κλείνοντας ας μην ξεχνάμε πως για τον καθένα/μια μας μοναδική είναι μόνο η ζωή, την οποία οφείλουμε να υπερασπιζόμαστε με σοφία, σεβασμό, αξιοπρέπεια, δύναμη, δημιουργικότητα, ελευθερία.
Μάντζιου Βασιλική
Ψυχολόγος –Υπαρξιακή Συστεμική Ψυχοθεραπεύτρια
MSc Κοινωνικής Ψυχιατρικής Παιδιών και Ενηλίκων’
Phd(c)Iατρικής Σχολής Ε.Κ.Π.Α.